Cerkiew katedralna pw. Zmartwychwstania Pańskiego, dawny kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętrzej Marii Panny i św. Alojzego Gonzagi. Pocztówka austriacka pocz. ХХ wieku (Fot. ze zbiorów autora)
Towarzystwo Jezusowe (Societas Jesu, potocznie zakon jezuitów) założył Hiszpan Ignacy Loyola. Regułę zakonu zatwierdził papież Paweł III w 1540 roku. Jest to dość nietypowy zakon. Po pierwsze, jezuici składają nie trzy, a cztery śluby. Oprócz ubóstwa, posłuszeństwa i czystości, przyrzekają również bezwzględne posłuszeństwo każdemu papieżowi. Podczas formacji zwracają szczególną uwagę na przygotowanie intelektualne. Priorytetem zakonu było dotarcie do elit społeczeństwa. Jezuici nie tylko edukowali synów, należących do warstw wyższych, ale byli obecni na dworach królewskich jako spowiednicy czy nauczyciele dzieci królewskich. Byli więc powiernikami najskrytszych sekretów, ale mogli też pośrednio wpływać na decyzje i politykę poszczególnych władców. To właśnie jezuici stworzyli swoiste imperium misyjne poprzez system tzw. redukcji – specjalnych placówek, gdzie oprócz opieki duszpasterskiej prowadzono m.in. naukę rzemiosła, rolnictwa. Przyczynili się więc do rozwoju gospodarczego kolonii i przenieśli tam zdobycze rolnictwa europejskiego. Ewenementem jezuitów był fakt, że pomimo istnienia kilku tysięcy kolegiów jezuickich, uczniowie w każdym rejonie uczyli się identycznych treści (ratio studiorum).
Rezydencja jezuitów w Stanisławowie została ufundowana w 1715 roku przez Józefa Potockiego. W 1716 roku Potocki ofiarował zakonnikom pod budowę kolegium plac o długości 120 i szerokości 41 łokci wraz z ogrodem, znajdujący się pomiędzy wałami miejskimi. Natomiast na kościół wyznaczył działkę o długości 60, a szerokości 40 łokci, na miejscu dawnego drewnianego zamku Andrzeja Potockiego. Budowę rozpoczęto w tym samym roku. Również w 1716 w wynajętym od kapituły kolegiackiej drewnianym domu otwarto pierwsze dwie klasy szkolne, w następnym zaś roku kolejne dwie, a od 1718 dwuletni kurs filozofii. Placówkę zakonną dodatkowo wyposażyła w 1720 roku Helena Bełżecka z Kuropatwów, kasztelanowa bełska. Formalny status kolegium rezydencja uzyskała w 1722 roku.
Pierwotny projekt kościoła, być może należy Jakubowi Pertiemu, który był nadwornym architektem Jana Stanisława Jabłonowskiego, wojewody ruskiego. Wznoszenie kościoła wsparli finansowo Kazimierz i Magdalena Leszczyńscy z Chodorowskich, Franciszek Zawadzki, łowczy kijowski oraz w szczególności Wiktoria z Leszczyńskich Potocka. Kościół miał mieć siedem kaplic „otaczających nawę”. 17 listopada 1729 odprawiono w nim pierwsze nabożeństwo z okazji pogrzebu Zofii Kossakowskiej. Kościół został poświęcony pw. Najświętszego Sakramentu i Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Była to jednak budowla źle zaprojektowana, o zbyt płytkich fundamentach. W 1730 roku kościół określono jako wciąż nie w pełni ukończony.
Cerkiew katedralna pw. Zmartwychwstania Pańskiego, dawny kościół jezuitów. Zdjęcie pocz. XX wieku (Fot. ze zbiorów autora)
W 1729 roku Wiktoria Potocka ufundowała ołtarz główny Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, a także ozdobiła kaplicę i ołtarz św. Stanisława Kostki. Zaopatrzyła też zakrystię w naczynia i szaty liturgiczne. Natomiast za pośrednictwem Zofii z Potockich Kossakowskiej w tym samym roku zostały sprowadzone obrazy i powstały ołtarze Matki Boskiej Częstochowskiej oraz św. Franciszka Ksawerego. Jej brat, Stanisław Potocki, ufundował obraz i ołtarz św. Ignacego Loyoli, a kasztelan lwowski Kazimierz Leszczyński – obraz i ołtarz św. Franciszka Borgiasza. Za kilka lat przybył również ołtarz św. Jana Nepomucena. Ołtarze były dziełem stolarza Józefa Schraffla (1698-1751). W 1732 roku w podziemiach kościoła pochowano Wiktorię Potocką.
W 1751 roku zmarł Józef Potocki. Jego ciało pierwotnie planowano złożyć w kościele jezuickim. Syn Józefa Stanisław „znający się na sztuce budowlanej” stwierdził jednak, iż ze względu na słabe fundamenty świątyni jest ryzyko rujnacji. Ostrzegał, że budowla może się zawalić wskutek huku armat i radził, aby przed pogrzebem zdjąć jej sklepienia, a posadzkę wymościć słomą. Zakonnicy zdemontowali sklepienia w najbardziej zagrożonej kaplicy św. Stanisława Kostki, z której usunięto też ołtarz. Wreszcie, w ciągu 1752 roku kościół został rozebrany. Stworzono nowy projekt budowli, który zaaprobował Stanisław Potocki, zobowiązując się corocznie wpłacać 6 000 czerwonych złotych oraz przekazywać 50 000 cegieł.
28 kwietnia 1753 rozpoczęto nową budowę, wykorzystując częściowo fundamenty poprzedniej budowli, które zostały odmurowane, a częściowo zakładając nowe. Budowa była utrudniona przez brak własnej cegielni. W 1761 roku kościół był bliski ukończenia i określany jako „najwspanialszy na Pokuciu”. Kronikarz zakonny stwierdził, iż budowę można by skończyć w ciągu roku bądź dwóch lat, gdyby spadkobiercy Stanisława Potockiego zakładali odpowiednie fundusze. W 1763 roku jedna wieża była wymurowana do najwyższej kondygnacji, na ukończenie drugiej zbierano materiały. Wnętrze kościoła zostało pobielone. Położono kamienną posadzkę. Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i św. Alojzego Gonzagi został poświęcony 12 września 1763 roku.
Ołtarz Matki Bożej w katedrze pw. Zmartwychwstania Pańskiego, 1901 r. (Fot. ze zbiorów autora)
W 1764 Katarzyna z Potockich Kossakowska, kasztelanowa kamieńska, ofiarowała 4 000 złotych na ołtarz św. Franciszka Ksawerego oraz opłaciła prace kamieniarzy i robotników. W retabulum umieszczono stary obraz tego świętego, ponieważ nowy się nie podobał. W tymże roku wojska rosyjskie podczas oblężenia miasta uszkodziły fasadę kościoła jezuitów. Remontowano ją w 1773 roku.
Po kasacie zakonu jezuitów w 1773, aż do 1815, kościół pozostawał w posiadaniu byłych jezuitów, którzy prowadzili nadal szkołę i był użytkowany jako świątynia gimnazjalna. W 1785 roku w kościele ustawiono organy z kościoła trynitarskiego. W latach 1828-1835 kościół ze względu na zły stan techniczny był zamknięty i pełnił funkcje magazynu wojskowego. W 1835 przeprowadzono remont budowli. Do kościoła przekazano wówczas przedmioty liturgiczne z cmentarnego kościoła św. Józefa oraz wykonano nowe organy „roboty Duchańskiego”. Budowla ponownie była użytkowana jako kaplica gimnazjum. Od 1839 roku grekokatolicy mieli prawo odprawiać w niej swoje nabożeństwa, a od 1845 przyznano im prawo do jednego ołtarza. Wkrótce kościół został zamieniony na cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego. Świątynia jednak nadal była użytkowana przez unitów i łacinników, służąc jako kościół gimnazjalny oraz garnizonowy. W 1864 w kościele wzniesiono carskie wrota. Natomiast w 1871 łacinnicy odnowili ołtarz św. Jana Nepomucena, a unici ołtarz św. Jana Chrzciciela, wyremontowano również organy oraz pomalowano zakrystię.
W 1886 roku kościół uzyskał rangę katedry greckokatolickiej diecezji (eparchii) stanisławowskiej, utworzonej w latach 1884-1885. Przy ostateczniej zmianie obrządku usunięto dawne ołtarze i obrazy, które „poszły na strych w zapomnienie”. Po ponownym przybyciu jezuitów do Stanisławowa w 1883 roku, zakonnicy „uprosili, że im darowano” obrazy św. Ignacego Loyoli, św. Stanisława Kostki i św. Franciszka Ksawerego.
Cerkiew katedralna pw. Zmartwychwstania Pańskiego, wygląd współczesny (Fot. Danuta Stefanko)
W 1886 przeprowadzono remont fasady kościoła, a także wzniesiono boczne ołtarze oraz ikonostas, ozdobiony ikonami autorstwa Modesta Sosenki i Antoniego Monastyrskiego, którzy wykonali też malowidła ścienne. Podczas restauracji podziemi kościoła odkryto trumnę Wiktorii Potockiej, którą przeniesiono do kolegiaty i uroczyście pochowano 13 maja 1886 roku.
W 1913 roku władze przeznaczyły subwencję w wysokości 30 000 kor. na prace remontowe przy świątyni, chociaż wypłacono tylko 5 812 kor. W następnym roku, w związku ze złym stanem tynku, zbudowano tymczasowe zadaszenie nad chodnikiem. W czasie I wojny światowej zabytek nie ucierpiał, pomimo znacznych zniszczeń w mieście. W okresie międzywojennym powstały nowe, neobarokowe hełmy wieżowe.
W 1946 roku po likwidacji Unii przez rząd komunistyczny, cerkiew została przejęta przez prawosławnych. W 1955 przeprowadzono remont świątyni. Pod koniec istnienia ZSRR w 1990 roku cerkiew odzyskali grekokatolicy.
Tekst: Piotr Hawryłyszyn
