Gabriela Zapolska (Fot. Forum)

W ramach tegorocznej, dziesiątej już edycji Akcji Narodowego Czytania miłośnicy literatury polskiej zapoznają się z dramatem „Moralność pani Dulskiej”. Autorką tego dzieła jest Gabriela Zapolska, której setna rocznica z dnia śmierci będzie obchodzona 21 grudnia 2021 roku. Z tej też okazji przedstawiamy życiorys znanej polskiej pisarki i aktorki, która wniosła znaczący wkład do polskiej kultury.

Życie i mężczyźni Gabrieli Zapolskiej

Gabriela Zapolska przyszła na świat jako Maria Gabriela Piotrowska herbu Korwin 30 marca 1857 roku we wsi Podhajce na Wołyniu (dziś rejon łucki obwodu wołyńskiego na Ukrainie) w zamożnej ziemiańskiej rodzinie. Pobierała edukację domową. Jeszcze przed dwudziestym rokiem życia wyszła za mąż za oficera wojsk rosyjskich. Jej wybrankiem został porucznik gwardii carskiej Konstanty Eliasz Śnieżko-Błocki. Szybko okazało się jednak, że mąż był niewierny, a małżeństwo nieudane.

Zawód, jakiego doznała młoda Gabriela, odcisnął trwałe piętno na jej poglądach i twórczości. Nawiązała romans z Marianem Gawalewiczem, prowadzącym zespół teatralny i w końcu odeszła od męża. Rodzice umieścili ją w warszawskim klasztorze wizytek, by tam czekała na unieważnienie małżeństwa. Posługując się paszportem wystawionym na nazwisko Gabriela Zapolska, uciekła jednak z klasztoru do Wiednia, gdzie urodziła córeczkę Marysię. Była zarażona syfilisem przez Gawalewicza lub przez męża. Choroba przeniosła się na dziecko, które zmarło. Wtedy też rodzina się od niej odwróciła. Już wówczas pisała, a od 1882 roku grała w teatrze w Krakowie, we Lwowie i w niemal całej Galicji. Próbowała swoich sił jako aktorka, felietonistka i krytyk teatralny.

W 1889 roku wyjechała na 5 lat do Paryża, gdzie nawiązała liczne kontakty w środowisku teatralnym i malarskim, a także z polską emigracją orientacji socjalistycznej, co wpłynęło na ukształtowanie jej poglądów społecznych. Również grała, wiążąc się towarzysko z malarską grupą nabistów.

Gabriela Zapolska, Lido 1908 r. (Fot. Muzeum Literatury)

Po powrocie do kraju zamieszkała w Krakowie. Nadal grała w teatrzykach i teatrach, pisała felietony, powieści, nowele i sztuki teatralne. W 1900 roku wyszła ponownie za mąż za znacznie młodszego malarza Stanisława Janowskiego, z którym wspólnie przez pewien czas prowadziła szkołę dramatyczną w Krakowie, a następnie we Lwowie, dokąd małżonkowie przeprowadzili się w 1904 roku. Jednak i to małżeństwo – początkowo zgodne i szczęśliwe – nie przetrwało próby czasu.

Po zajęciu Lwowa przez wojska rosyjskie we wrześniu 1914 roku Gabriela Zapolska utrzymywała się z prowadzenia cukierni. Ostatnie lata swego życia spędziła w willi „Skiz” na lwowskim Łyczakowie. Tam też zmarła 17 grudnia 1921 roku. Już następnego dnia została pochowana i spoczywa w Alei Zasłużonych na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Gabriela Zapolska umierała w samotności. W lwowskim mieszkaniu trzymała wartościowe przedmioty, a na koncie zgromadziła pokaźną sumę pieniędzy. Pisarka, która była również cenioną krytyczką sztuki, posiadała sporą kolekcję obrazów, w tym van Gogha, Gauguina, Denisa, Vuillarda.

Charakterystyka twórczości

Gabriela Zapolska weszła do historii polskiej literatury jako czołowa przedstawicielka polskiego naturalizmu i demaskatorka pruderii i fałszu małomieszczańskiego stylu życia. Była jedną z pierwszych „kobiet wyzwolonych” w literaturze polskiej, walczącą emancypantką, utrzymującą się prawie wyłącznie z dochodów płynących z pracy literackiej, publicystycznej i z aktorstwa, dlatego też została uznana za duchową przewodniczkę Stowarzyszenia Równouprawnienia Kobiet Polskich.

Każde dzieło Gabrieli Zapolskiej prowokowało czytelników i niemal każde – poczynając od debiutu – wywoływało gwałtowne ataki konserwatywnej krytyki literackiej. Autorkę oskarżano o niemoralność, o nieobyczajne eksponowanie problemów ciała, o epatowanie brudem życia i o niezgodne z etyką poruszanie tematów tabu.

Lwowski „Dziennik Polski” dwukrotnie wstrzymał drukowanie powieści Kaśka Kariatyda z powodu „niemoralności przedmiotu”, autorka bowiem opisywała uczucia i rozterki służącej, podczas gdy przeciętnemu czytelnikowi nie mieściło się w głowie, że służba w ogóle może mieć uczucia i rozterki. „Niemoralność” Gabrieli Zapolskiej nie polegała zatem na propagowaniu wolnej miłości czy rozluźnienia obyczajów, lecz na tępieniu obłudy, dwulicowości, zakłamania, a także na poruszaniu tematów, których nikt przed nią nie ważył się poruszyć.

Hilda Skrzydłowska jako Żona i Mikołaj Samochocki jako Kochanek w spektaklu „Ich czworo” Gabrieli Zapolskiej (Fot. Biblioteka Narodowa)

Na uwagę zasługują między innymi opowiadania Gabrieli Zapolskiej „Menażeria ludzka” czy „Z pamiętników młodej mężatki” oraz znakomite powieści, wspomniana już „Kaśka Kariatyda”, „Przedpiekle”, „We krwi”, „Sezonowa miłość”, „O czym się nie mówi”, „O czym się nawet myśleć nie chce”, a przede wszystkim dramaty „Żabusia”, „Tamten”, „Sybir”, „Nieporozumienie”, „Ich czworo” oraz „Kobieta bez skazy”.

Moralność pani Dulskiej

Gabriela Zapolska jest autorką wielu nowel, powieści i sztuk teatralnych. Jednak najbardziej znanym wśród nich jest dramat „Moralność pani Dulskiej”, grany na scenach polskich i zagranicznych teatrów do dziś. Dzieło doczekało się również kilku adaptacji filmowych. Jest to wyjątkowy utwór z silną wymową społeczną, obnażający obłudę, fałsz i zakłamania, niosący przesłanie moralne, swoją sprawiedliwością potępiający zło.

Premiera utworu miała miejsce w Krakowie w 1906 roku. Sztuka opisuje obyczaje panujące w mieszczańskiej rodzinie Anieli Dulskiej. Główna bohaterka jest osobą dwulicową. Przykłada wielu starań, aby na pokaz, w oczach sąsiadów, wypaść na osobę szacowną i godną poważania. Ale są to tylko pozory, pod którymi kryje się wyrachowany egoizm, chciwość, brak życzliwości i pogarda dla ludzi ubogich. W domu pani Dulskiej królują interesowność i zakłamanie.

„Moralność pani Dulskiej” jest krytyką mentalności drobnomieszczańskiej z silnym przesłaniem moralnym. Utwór zawiera zarówno elementy komedii, w których zachowanie kołtuńskie okazuje się godne śmiechu, jak i tragedii, gdzie to zachowanie prowadzi do ludzkich dramatów i łez. Sztuka spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem, zarówno wśród widzów, jak i ludzi teatru. Dzisiaj jest tym bardziej aktualna, że we współczesnym świecie całkowitej tolerancji i odchodzenia od moralności chrześcijańskiej coraz trudniej krytykować chciwość i fałszywość pań i panów Dulskich.

Afisz teatralny, 1946 r. (Fot. Biblioteka Narodowa)

Zagłębić się w tematykę dramatu Gabrieli Zapolskiej „Moralność pani Dulskiej” będą mieli okazję uczestnicy 6. Dni Kultury Polskiej w Iwano-Frankiwsku, organizowanych przez lokalne Centrum Kultury Polskiej i Dialogu Europejskiego.

Opr. na podst. culture.pl, nck.pl, znak.com.pl