Stefania Skwarczyńska (Fot. miastol.pl)
Stefania Skwarczyńska (1902-1988) – polska teoretyk i historyk literatury, teatrolog, profesor zwyczajny, doktor honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego. Urodziła się 17 listopada 1902 roku w Kamionce Strumiłowej w pobliżu Lwowa, w rodzinie ziemiańskiej. Ze strony ojca pochodziła z rodu Strzelbickich herbu Sas, a ze strony matki wywodziła się z rodu Ścibor-Rylskich herbu Ostoja.
Była najstarszą z czworga rodzeństwa. Ojciec Mieczysław Strzelbicki był starostą w Kamionce Strumiłowej. Po śmierci mamy Marii w 1908 roku ojciec przeniósł się do Nowego Sącza, obejmując urząd starosty. Tam Stefania uczęszczała do klasycznego Gimnazjum Żeńskiego. Kiedy wybuchła Pierwsza wojna światowa ojciec ewakuował rodzinę do Austrii, sam pozostał w Nowym Sączu, dokąd dzieci wróciły 1915 roku. Z chwilą przejścia w 1918 roku Strzelbickiego na emeryturę rodzina przenosi się do Dąbrówki Polskiej koło Sanoka. Tam pani Stefania kontynuuje naukę w Gimnazjum, aż do uzyskania matury w 1921 roku. Tegoż roku rozpoczyna studia polonistyczne na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie. Uczy się pod opieką profesorów: J. Kleinera, W. Bruchnalskiego, E. Porębowicza, Z. Czernego, J. Kasprowicza i T. Lehr-Sławińskiego.
W tym czasie poznaje we Lwowie kapitana artylerii konnej Tadeusza Skwarczyńskiego, który w październiku 1921 roku zostaje przeniesiony do nowo utworzonego 11 Karpackiego Pułku Artylerii Lekkiej w Stanisławowie, wchodzącego w skład 6 grupy artylerii Lwów. W następnym roku zawiera z nim związek małżeński. Mieszkała i pracowała w miejscowościach, gdzie pełnił służbę wojskową jej mąż: w Stanisławowie (1922-1924 i 1925-1929), tam uczyła języka polskiego w Gimnazjum Sióstr Urszulanek przy ulicy Kamińskiego i języka francuskiego w Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej przy ulicy Karpińskiego. Kapitan Skwarczyński w roku 1924 został powołany na roczne Studium Wojskowe w Warszawie.
Stefania Skwarczyńska (Fot. fakt.pl)
W Stanisławowie Stefania Skwarczyńska nawiązuje serdeczny kontakt z rodziną Chowańców i Jasielskich podejmując współpracę z ich wydawnictwami, a zwłaszcza z „Kurierem Stanisławowskim”. Jej artykuły czy notatki nie zawsze są podpisane jej pełnym imieniem i nazwiskiem. Niektóre artykuły podpisuje jako „dr. Stef. Skwarczyńska”, recenzje teatralne w większości podpisane – „Eska”, pierwsze publikacje oznaczono kryptonimem „S.”, część drukowano bez podpisu.
W Iwanofrankiwskim Państwowym Archiwum Obwodowym dr Olga Ciwkacz dotarła do egzemplarzy gazet ze znakami redakcyjnymi (niebieski ołówek), które ustalają autorstwo Stefanii Skwarczyńskiej. Pisała ona znaczące prace popularnonaukowe, artykuły jubileuszowe, eseje i krótkie recenzje teatralne. Można jasno określić zakres tematów, które najbardziej interesowały Skwarczyńską. Wśród nich są dzieła wybitnych przedstawicieli literatury polskiej, np. analiza twórczości Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Henryka Sienkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego, Stanisława Przybyszewskiego, Stefana Żeromskiego, Władysława Stanisława Reymonta, Jana Kasprowicza itp. Jej artykuły skierowane były przede wszystkim do młodzieży uczniowskiej.
Kolejnym kręgiem tematycznym są artykuły, w których Skwarczyńska pisała o ważnych wydarzeniach kulturalnych i literackich na świecie, o znanych światowych artystach (Bernard Shaw, Grace Dallid, Chesterton, Rubens). Ona napisała odzew na list otwarty rosyjskich pisarzy z ZSRR do społeczności światowej, który opowiadał o losach artystki w społeczeństwie totalitarnym. Reaguje na ważne wydarzenia z życia międzywojennej Polski, m.in. pochówek szczątków Juliusza Słowackiego na Wawelu w 1927 roku, uroczystości w Wilnie z okazji nadania złotych szat obrazowi Matki Bożej Ostrobramskiej. Jako nauczyciel-praktyk publikuje kilka szkiców, których tematem były jej własne krytyczne wrażenia z egzaminów wstępnych do gimnazjum. Pisze artykuły o wychowaniu młodzieży.
Stefania Skwarczyńska, 1980 r. (Fot. janbortkiewicz.com)
Co ciekawe, na łamach „Kuriera Stanisławowskiego” w 1927 roku Stefania Skwarczyńska opublikowała opowieść o rozmowie babci z wnuczką w przyszłym 1970 roku. Tworzy też kilka ostrych szkiców satyrycznych z ówczesnego życia Stanisławowa. Jej recenzje teatralne komentowały występy Polskiego Teatru Amatorskiego im. Aleksandra Fredry, którego aktorami byli urzędnicy kolejowi i magistraci, nauczyciele i farmaceuci, urzędnicy i ich żony. Oni nie mieli wykształcenia teatralnego, ale kochali swój teatr, który istniał w Stanisławowie dzięki ich poświęceniu od końca XIX wieku do 1933 roku. Stefania Skwarczyńska pisała też recenzje z wyjazdowych spektakli różnych teatrów polskich i ukraińskich.
„Kurier Stanisławowski” często na pierwszych stronach gazety publikował obszerny artykuł popularnonaukowy dr Stefanii Skwarczyńskiej o dramatopisarce, poecie, pisarzu i utworze, który zostanie zaprezentowany na scenie. Natomiast w rubryce „Z teatru” zamieszczał recenzję tego spektaklu, który był już podpisany przez „Eskę”, lub w niektórych przypadkach nie było podpisu w ogóle, a artykuł można było uznać za wyraz zbiorowej opinii gazety. W sumie Stefania Skwarczyńska napisała dla „Kuriera Stanisławowskiego” ponad sześćdziesiąt recenzji teatralnych. Te recenzje nie stały się fenomenem w międzywojennej krytyce teatralnej. Nie zawsze poruszały kardynalne problemy rozwoju ówczesnego teatru polskiego, ale odegrały znaczącą rolę w życiu miasta i Teatru im. Aleksandra Fredry w Stanisławowie. Recenzje Skwarczyńskiej skierowane były do szerokiego grona odbiorców, a przede wszystkim do młodzieży. Już wtedy pani Skwarczyńska rozmyślała o problemie edukacji estetycznej młodych widzów teatralnych.
W roku 1925 uzyskała stopień doktora filozofii na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie. Najbardziej aktywne i owocne dla Stefanii Skwarczyńskiej były lata 1926-1927 i pierwsza połowa 1928. W tym okresie jej artykuły i recenzje ukazują się niemal w każdym wydaniu gazety. Opisywała różne wydarzenia kulturalne, wśród których były dość nietypowe, jak na przykład występ telepaty Lo Kittay’a.
Spuścizna po Stefanii Skwarczyńskiej w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego (Fot. Grzegorz Niewiadomski / newspix.pl)
Teatr był pasją Skwarczyńskiej od dziecka. Poznała dyrektora, zaprzyjaźniła się z artystami i temu pisała między innymi stałe recenzje teatralne. Wśród szerokiego grona przyjaciół państwa Skwarczyńskich był legionista i wierny piłsudczyk kpt. Zygmunt Krajewski. W Stanisławowie pani Stefania poznała pana Hrabca, późniejszego profesora na Uniwersytecie Łódzkim, z którym łączyła ją wspólna praca i wielka przyjaźń. Po jakimś czasie związała się z Łodzią i tam zaangażowała się w tworzenie łódzkiego środowiska polonistycznego. 23 czerwca 1937 habilitowała się na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie za pracę „Estetyka makaronizmu”. Mianowana na stanowisko docenta teorii literatury na Wydziale Humanistycznym tejże uczelni.
We wrześniu 1939 roku przebywała w Dąbrówce Polskiej, po czym wyjechała do Lwowa, gdzie została zatrudniona w niższym od uzyskanego przed wojną stopniu docenta filologii polskiej na przemianowanym Uniwersytecie im. Iwana Franki. Współpracowała z prof. Juliuszem Kleinerem w Katedrze Literatury Polskiej.
W nocy 13/14 kwietnia 1940 roku, jako żona polskiego oficera przebywającego wówczas w oflagu, została aresztowana i wraz z trojgiem małych dzieci (dwiema córkami i chrześniakiem) oraz teściową wywieziona do miejscowości Michajłówka (Krasnyj Skotowod) w pobliżu Ałmaty w Kazachstanie. W listopadzie 1940 powróciła z zesłania do Lwowa dzięki interwencji prof. Juliusza Kleinera, Wandy Wasilewskiej i prof. Rudolfa Weigla, w którego Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym znalazła zatrudnienie i ochronę jako kierownik hodowli wszy zdrowych.
Nagrobek Stefanii i Tadeusza Skwarczyńskich na Starym Cmentarzu w Łodzi (Fot. wikimedia.org)
Stefania Skwarczyńska była profesorem Uniwersytetu Łódzkiego na Katedrze Teorii Literatury, utworzonej dla niej i kierowanej przez nią od roku 1945 aż do przejścia na emeryturę w 1973 roku (w latach 1951-1958 katedra była zamknięta). Była to pierwsza w Polsce katedra naukowa o profilu teoretycznoliterackim, co często pani profesor z dumą podkreślała. Została w pamięci jako wybitny teatrolog i pierwszy w Polsce docent w zakresie teorii literatury, szczególnie genologii literackiej. Założycielka i długoletnia redaktor międzynarodowego czasopisma „Zagadnienia rodzajów literackich”. Zmarła w 1988 roku w Łodzi.
Tekst: Piotr Hawryłyszyn
