Józef Grabowski w 1965 roku (Fot. kontrateksty.pl)
Józef Grabowski (1901-1977) – polski historyk sztuki i muzealnik, twórca Państwowego Instytutu Badania Sztuki Ludowej, kustosz Muzeum Etnograficznego w Warszawie. Jego stanisławowski okres życia badali Olga Ciwkacz i Jarosław Krasnodębski.
Pochodził z rodziny drobnomieszczańskiej, dzieciństwo spędził we Lwowie. W latach 1918-1920 brał udział w powstaniu wielkopolskim i w obronie Lwowa. Został ciężko ranny w nogę, po czym na całe życie pozostała mu sztywność kolana. Maturę zdał jako ekstern w X Gimnazjum Humanistycznym we Lwowie w listopadzie 1929 roku pod sam koniec studiów uniwersyteckich. Studiował u wielu profesorów na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie historię, historię sztuki, filozofię, estetykę i polonistykę. W roku 1930, po złożeniu egzaminów z historii u Adama Szelągowskiego, z historii sztuki u Władysława Podlachy oraz historii kultury u Zygmunta Łempickiego, uzyskał doktorat w zakresie nauk humanistycznych.
W 1928 roku przy stanisławowskim magistracie utworzono Regionalny Komitet z Sekcją Kulturalno-Oświatową, z myślą otwarcia w mieście Muzeum Pokuckiego. Rozwojem placówki miało zająć się nowo założone Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Pokuckiego. Członkowie Komitetu uważali, że województwo stanisławowskie „więcej może jak każde inne, charakterystyczne składem swej ludności, oryginalnością swego ukształtowania geograficznego, topograficznego, chorograficznego itd., posiadające nieprzebrane skarby w łonie swej ziemi, w warunkach pracy i ludzkim materiale, mające, jednym słowem, najlepsze widoki ogromnego rozwoju, jest niestety na ogół bardzo mało znane nie tylko za granicą, ale nawet w Polsce”.
Rada Miejska Stanisławowa zaprosiła w drugiej połowie 1928 roku na stanowisko dyrektora i organizatora Muzeum Pokuckiego archeologa, etnologa i publicystę Bogdana Janusza ze Lwowa. Janusz był wówczas znanym badaczem prehistorii, dziejów kultury i sztuki województw kresowych, świetnym znawcą i historykiem polskich Ormian i Karaimów, jednym z twórców i teoretyków tzw. regionalistyki polskiej. Miał doświadczenie jako organizator Muzeum Tarnopolskiego i Muzeum Przemyskiego. Jednak w Stanisławowie pracował niedługo, powrócił do Lwowa.
Dawna Miejska Kasa Oszczędności w Stanisławowie. Tutaj gromadziły się pierwsze zbiory Muzeum Pokuckiego (Fot. ze zbiorów autora)
Niestety, mimo podjętych starań prace nad kompletowaniem zbiorów Muzeum Pokuckiego w Stanisławowie stały w miejscu. Żeby prowadzić dalej tak ważną działalność kulturalno-oświatową, w czerwcu 1930 roku magistrat przyjął dr Józefa Grabowskiego na stanowisko konserwatora zbiorów miejskich i dyrektora Muzeum Pokuckiego oraz Biblioteki Miejskiej im. Wincentego Nowiny Smagłowskiego.
Dr Olga Ciwkacz stwierdza: „Jako dyrektor Muzeum Pokuckiego przyczynił się on do uzupełnienia jego zbiorów i sprzyjał otwarciu placówki dla szerokiej publiczności. Z jego inicjatywy na terenie województwa stanisławowskiego były prowadzone poszukiwania zabytków, organizowane pierwsze wystawy artystów plastyków stanisławowskich. Mieszkając w Stanisławowie, Grabowski pokochał to miasto, poznał jego historię, interesował się jego życiem teatralnym. Oprócz tego stale pisywał felietony na tematy historyczne do „Kuriera Stanisławowskiego”, opublikował pracę „Skarby Kolegiaty Stanisławowskiej”.
Józef Grabowski rozwinął żywą działalność kolekcjonerską na rzecz muzeum. We wszystkich miastach i miasteczkach województwa stanisławowskiego zbierał artefakty. Zachęcał właścicieli prywatnych, aby swe zbiory złożyli w nowym muzeum regionalnym. Mamy następujące informacje, które zachowały się w źródłach. Tak, w roku 1930 na rzecz Muzeum Pokuckiego i Biblioteki Miejskiej im. Wincentego Nowiny Smagłowskiego swoje eksponaty przekazali: lwowianin Franciszek Biesiadecki – zbiór około 1000 sztuk dawnych polskich monet srebrnych i miedzianych oraz kilkadziesiąt książek i druków; za pośrednictwem Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Pokuckiego: dr Juliusz Koppens, naczelnik Wydziału Wojewódzkiego w Stanisławowie – 16 przedmiotów zabytkowej sztuki huculskiej; Henryk i Olga Ertlowie ze Stanisławowa – 10 tomów ilustrowanych Thierleben Alfreda Brehma, 19 tomów Meyers Konversations-Lexikon, 5 medali pamiątkowych oraz 10 pisanek wielkanocnych; Józefina i Irena Kerekjarto ze Stanisławowa – 4 tomy Wzorów przemysłu domowego.
W styczniu 1931 roku Ludwik Dubicki przekazał dwie książki; Stanisław Sawa, kierownik szkoły (Skarżyska) – dwie dawne polskie monety srebrne i jedną miedzianą; prof. Jan Czepyha – szereg cennych druków stanisławowskich i kołomyjskich; Władysław Hendrychowski – miniaturę z XVIII wieku; Teodor Wieliczko – zbiór banknotów ukraińskich; prof. Jan Wyżykowski – zbiór różnych banknotów i 12 książek; prof. Maksymilian Rosenbaum – dawne monety.
Józef Grabowski w wieku ok. 60 lat (Fot. kontrateksty.pl)
Muzeum Pokuckie w Stanisławowie pierwsze zbiory gromadziło w gmachu Miejskiej Komunalnej Kasy Oszczędności. Tam w listopadzie 1930 roku z inicjatywy dyrektora Grabowskiego odbyła się pierwsza wystawa miejscowych artystów – malarza Władysława Łopuszniaka, który w tym czasie studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, i rzeźbiarza Józefa Malacha, mieszkającego od 10 lat w Stanisławowie. Uważano, że dla Stanisławowa „wystawa ta miała znaczenie przełomowe”, inicjowała nową erę, w której miasto rozpoczęło kultywowanie sztuk plastycznych.
W lutym 1932 roku w Stanisławowie utworzono Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W jego skład weszło 20 osób, rok później liczba członków wzrosła do 75 osób, a dr Józef Grabowski został wybrany na członka zarządu. Działania podejmowane przez Towarzystwo obejmowały przede wszystkim wykłady i wycieczki. Zapoczątkowano ponadto prace badawczo-naukowe oraz gromadzenie materiałów do nowego „Słownika geograficznego”. Co ciekawe, członkowie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego otrzymywali legitymacje uprawniające do 25-procentowych zniżek kolejowych.
Zachowała się informacja, że Grabowski miał wykłady: „Lwów, jego dzieje i zabytki” (24 III 1932 roku w Sali Związku Kolejarzy Polskich przy ul. Ormiańskiej) oraz „O stylach w architekturze”, który miał stanowić rodzaj wprowadzenia do wycieczek organizowanych przez stanisławowski Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (27-29 IV 1932). Wykłady były ilustrowane przeźroczami wypożyczonymi z pracowni naukowych Uniwersytetu Lwowskiego. W tymże roku wygłosił on pięć odczytów krajoznawczych dla młodzieży szkolnej. Później, w 1934 roku, w lokalu wystawowym Muzeum Pokuckiego w gmachu Miejskiej Kasy Oszczędności Józef Grabowski wygłosił kilka wykładów przybliżających charakter rzeźby i ceramiki huculskiej. W czerwcu 1933 roku w Paryżu na wystawie polskiej sztuki ludowej były wystawione m.in. eksponaty z Muzeum Pokuckiego, głównie zabytki sztuki huculskiej.
W latach 1932-1934 odbywał wędrówki Polską, Czechosłowacją, Rumunią, Węgrami i Austrią, badając sztukę ludową i gromadząc materiały. W 1935 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie objął funkcję kierownika działu oświatowego w Muzeum Narodowym. W roku 1944 został kierownikiem Działu Muzeów i Ochrony Zabytków w PKWN, a w latach 1945-1948 – naczelnikiem Wydziału Muzeów.
Nagrobek Bożeny (1934-1961), Józefa (1900-1976) i Marceliny (1902-1912) Grabowskich. Cmentarz Powązkowski w Warszawie (Fot. wikimedia.org)
Następnie stał się naczelnym dyrektorem Wydziału Muzeów i Ochrony Zabytków w MKiS. W roku 1946 utworzył Państwowy Instytut Badania Sztuki Ludowej. Celem tej instytucji było systematyczne badanie twórczości ludowej w kraju oraz jej popularyzacja. Organem Instytutu była Polska Sztuka Ludowa – pismo założone i redagowane przez Grabowskiego do 1948 roku, kiedy to został wyrzucony z pracy i objęty zakazem publikowania przez władze PRL, którym nie spodobała się zbyt duża ilość obiektów sakralnych w piśmie. Pozostawiony bez środków do życia, utrzymywał się, wyrabiając kłódki. Instytut zlikwidowano pod koniec 1949 roku.
W latach 1955-1957 współpracował z Instytutem Historii i Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. 6 lipca 1957 uzyskał tytuł docenta, a w 1958 roku objął kierownictwo redakcji Działu Sztuki w wydawnictwie Arkady. Od 1963 roku pracował jako kustosz w Muzeum Etnograficznym w Warszawie w dziale rzeźby. W 1974 roku przeszedł na emeryturę, nie rezygnując jednak z pracy naukowej.
Najważniejsze jego książki to: „Sztuka ludowa. Formy i regiony w Polsce” (1967), „Dawna polska rzeźba ludowa” (1968), „Ludowe malarstwo na szkle” (1969), „Ludowe obrazy drzeworytnicze” (1970), „Sztuka ludowa w Europie” (1978).
Był członkiem Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Jego żoną była literatka Marcelina Szwam. Pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Tekst: Piotr Hawryłyszyn
