Fot. Anita Czirkowa
W 2024 roku Centrum Kultury Polskiej i Dialogu Europejskiego w Iwano-Frankiwsku, dawnym Stanisławowie, zrealizowało projekt pt. „Pomniki Kołomyi. Druga połowa XIX – pierwsza połowa XX wieku”. W ramach inicjatywy powstała wystawa, dotycząca pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego, a także album „Kołomyjskie pomniki”. Pomysł i ciekawostki historyczne przybliżył w Radiu CKPiDE autor publikacji dr Jarosław Krasnodębski w rozmowie z Danutą Stefanko.
Czego dotyczyła inicjatywa i jak zrodził się pomysł?
Kilka lat temu byłem w Kołomyi, gdzie zobaczyłem pomniki, związane z Polską, w tym płytę z pomnika Nieznanego Żołnierza, która znajduje się w czynnym kościele rzymskokatolickim. Kiedy zacząłem zajmować się upamiętnieniami, które powstały na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, pamiętałem o Kołomyi. Musiało minąć kilka lat, żebym mógł zrealizować ten pomysł. Podjąłem temat zachowanych i niezachowanych pomników w Kołomyi, które zostały wystawione na zewnątrz budynków i wybranych pomników z cmentarza rzymskokatolickiego.
Fot. Anita Czirkowa
Te pomniki stanowiły ważny element życia kulturalnego, ale też pamięci historycznej, miejscowych Polaków w XX wieku. Czy wśród Polaków i Ukraińców, mieszkających w Kołomyi, ta pamięć trwa?
Nawiążę do przeszłości, kiedy te pomniki powstawały. Pierwszy pomnik powstał w 1877 roku. Upamiętniał hołd złożony królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi przez hospodara Stefana w 1485 na Kosaczowie. Następne pomniki powstawały pod koniec XIX wieku i w dwudziestoleciu międzywojennym. Było w sumie chyba siedem pomników związanych z Polską i one w pierwszej kolejności oddziaływały na tę społeczność. Ze względu na to, że były to w większości pomniki miejskie, wrosły w Kołomyję i stanowiły taki punkt spotkań w mieście.
Znajdowały się w centrum jak na przykład pomnik Józefa Piłsudskiego czy Franciszka Karpińskiego. Skupiały społeczność polską, wiązały się z ważnymi uroczystościami. W okresie międzywojennym były to obchody w związku z kolejną rocznicą uchwalenia Konstytucji 3 Maja czy też odzyskania przez Polskę niepodległością 11 listopada. Po wojnie zachował się pomnik Adama Mickiewicza. Jest on dzisiaj najstarszym pomnikiem w Kołomyi. Powstał w roku 1898 w związku z setną rocznicą urodzin Wieszcza. Wpisuje się w tkankę urbanistyczną współczesnej Kołomyi.
Fot. Anita Czirkowa
Wraz z upływem czasu pamięć o pomnikach zanika, szczególnie o tych, które się nie zachowały. Właśnie dlatego powstała wystawa o rzeźbie Józefa Piłsudskiego i książka dotycząca pomników w Kołomyi, powstałych przed 1939 rokiem, żeby przypominać, szczególnie współczesnym mieszkańcom, o tym, że w ich przestrzeni miejskiej znajdowały się często bardzo ciekawe obiekty. Przykładem jest wspomniany pomnik Marszałka Piłsudskiego, który powstał dzięki projektowi słynnego polskiego rzeźbiarza Konstantego Laszczki, związanego przez ponad 30 lat z Akademią Sztuk Pięknych w Krakowie.
Historia tego pomnika jest opisana w wystawie „Dzieło mistrza. Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego w Kołomyi”. Podczas odkrywania tego zabytku, co było najbardziej zaskakujące?
Najbardziej mnie zaskoczyły zdjęcia zachowane z pracowni Konstantego Laszczki w Akademii Sztuk Pięknych, który przygotowywał rzeźbę do odlania. One przedstawiają detal po detalu, jak ona wyglądała. Też sama postać artysty – wybitny rzeźbiarz, gdzieś tam daleko, stworzył tak ważne dzieło dla Kołomyi. Był to najprawdopodobniej pierwszy pomnik, który przedstawiał Marszałka Józefa Piłsudskiego w całej postaci, a nie tylko popiersie. Ten pomnik był uznany za jedno z najwybitniejszych dzieł Konstantego Laszczki.
Niestety, tak jak duża część pomników na Kresach Wschodnich, został zniszczony po okupacji miasta i przejęciu władzy przez sowietów. Oni zdecydowali o zniesieniu pomnika. Nie wiemy, co tak naprawdę się stało z tą rzeźbą. Ona była z brązu, więc mogła zostać przetopiona. Niemniej jednak sam pomnik został zniesiony po wybuchu II wojny światowej.
Projekt finansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej w konkursie „Polonia i Polacy za granicą 2024 – wydarzenia i inicjatywy polonijne”. Zadanie publiczne pod nazwą: „Pomniki Kołomyi – wystawa i publikacja” realizowane przez Fundację Wolność i Demokracja.
Tekst: Danuta Stefanko
Program Radia CKPiDE:
