Tadeusz Różewicz (Fot. Agencja Forum)
Rok 2021 jest obfity w rozmaite rocznice. Mówiąc o literatach, nie sposób nie wspomnieć postaci Tadeusza Różewicza, którego setna rocznica urodzin będzie obchodzona 9 października. Toteż zapraszamy zapoznać się z życiorysem tego poety, dramatopisarza, scenarzysty filmowego, prozaika i satyryka.
Dzieciństwo i młodość Tadeusza Różewicza
Tadeusz Różewicz urodził się 9 października 1921 roku w Radomsku. Jego ojciec, Władysław, był niższym urzędnikiem sądowym. Matka, Stefania Maria z Gelbardów, zajmowała się domem. Tadeusz uczęszczał do gimnazjum im. Feliksa Fabianiego, gdzie uzyskał małą maturę. Dalszą edukację przerwał wybuch II wojny światowej.
Na zainteresowanie Tadeusza Różewicza literaturą w dużej mierze wpłynął jego starszy brat Janusz. To właśnie on przedstawiał przyszłemu poecie książki, a także czasopisma, takie jak „Skamandra” czy „Wiadomości Literackie”. Tadeusz Różewicz zaczął pisać pierwsze wiersze, gdy miał kilkanaście lat. W tym też okresie pisał dla czasopisma „Pod Znakiem Marii”.
Od 1939 roku wspierał rodzinę, pracując jako goniec, magazynier, urzędnik kwaterunku, uczeń stolarski w Fabryce Mebli Giętych „Thonet”. Janusz Różewicz, pierwszy literacki mentor młodszego brata, wciągnął go do konspiracji. Po półrocznym szkoleniu w tajnej szkole podchorążych, w 1942 roku Tadeusz został zaprzysiężony w Armii Krajowej. W jej szeregach walczył pod pseudonimem „Satyr” od 26 czerwca 1943 do 3 listopada 1944 roku w oddziałach leśnych. W 1945 ujawnił się Komisji Likwidacyjnej AK. W 1948 roku dostał Medal Wojska Polskiego, a w 1974 – londyński Krzyż Armii Krajowej.
Tadeusz Różewicz i jego brat Stanisław, 1962 r. (Fot. archiwum Stanisława Różewicza)
Tadeusz Różewicz – poezja i wojna
Podczas II wojny światowej pisał wiersze, redagował pismo „Czyn Zbrojny”. W 1944 roku wraz z bratem Januszem wydał tomik „Echa leśne”, zawierający wiersze, fraszki, humoreski, wywiady i utrzymaną w duchu patriotycznym prozę poetycką. W utworach młodego Różewicza widać zamiłowanie do dzieł Juliusza Słowackiego i Stefana Żeromskiego, jak również duchowe rozdarcie, typowe dla poetów owych czasów, o ile wojenne okoliczności rozgrzeszają z zabijania w imię wyższej sprawy.
Tadeusz Różewicz był jednym z pierwszych poetów, którzy zareagowali na okrucieństwa wojny nie tylko treścią poezji, ale zmianą jej formy, odrzuceniem romantycznego sztafażu, surowym obrazowaniem. Po doświadczeniach wojny, według Różewicza, niemożliwe było uprawianie poezji takiej jak dawniej. Twórca pisał bez patosu, jego poezja stała się rzeczowa i konkretna, nazywano ją „poezją ściśniętego gardła”.
Debiutancki „Niepokój” Tadeusza Różewicza został entuzjastycznie przyjęty przez czytelników i krytyków. Tomik pogodził skłócone orientacje i autorytety – Julian Przyboś i Czesław Miłosz, broniący biegunowo sprzecznych koncepcji liryki, wyrażali jednakowy podziw dla tej poezji. W tym też okresie powstał jeden z najsłynniejszych wierszy Tadeusza Różewicza – „Ocalony”.
Twórczość i działalność po wojnie
Po wojnie początkowo mieszkał w Częstochowie, gdzie dalej tworzył i udzielał się w miejscowym środowisku kulturalnym, między innymi pisząc dla czasopisma literackiego „Odrodzenie”. W redakcji tego pisma poznał Juliana Przybosia, który dostrzegł w nim wielki talent i namówił go, żeby przeniósł się do Krakowa. Tam zdał maturę, po czym rozpoczął studia na Wydziale Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, lecz studiów nie ukończył. Aktywnie udzielał się w życiu intelektualnym i literackim ówczesnego Krakowa.
„Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja” – dorobek sceniczny Tadeusza Różewicza (Fot. Biblioteka Narodowa)
W 1949 roku odbył się zjazd literatów w Szczecinie, na którym została ogłoszona stalinizacja literatury. Tadeusz Różewicz nie wziął w nim udziału, a na oficjalne wprowadzenie poetyki socrealizmu zareagował wycofaniem się z życia publicznego. Latem 1949 roku zamieszkał w Gliwicach, gdzie cierpiał biedę. W tym okresie wiele utworów poety było poddawanych krytyce.
Wydał kolejne tomy wierszy: „Pięć poematów”, „Czas, który idzie”, „Wiersze i obrazy”, „Równina”. Po śmierci Józefa Stalina i wydarzeniach 1956 roku krytycy zaczęli cenić wiersze Tadeusza Różewicza za podejmowanie przez poetę tematy dążenia do wyzwolenia.
W kolejnych latach zwrócił się w stronę dramatu. Zafascynowany dokonaniami twórców teatru absurdu stworzył jeden z najważniejszych utworów dramatycznych w historii literatury polskiej – „Kartotekę”, która jest często uznawana za jeden z pierwszych przykładów teatru absurdu w rodzimej literaturze. W późniejszym okresie Tadeusz Różewicz często eksperymentował z formą, mieszając gatunki, łącząc poezję z dramatem i prozą.
Literatura Tadeusza Różewicza
Dla Tadeusza Różewicza literatura nie była grą ani zabawą, ale jedną z najważniejszych, śmiertelnie poważnych spraw w życiu. Badacze nie są jednomyślni co do jego miejsca we współczesnej sztuce polskiej. Niektórzy krytycy lokują go po stronie neoklasycyzmu, ale każdy krytyk teatralny powie, że Różewicz to przedstawiciel awangardy.
Tadeusz Różewicz i Czesław Miłosz podczas Międzynarodowych Targów Książki we Frankfurcie, 2000 r. (Fot. Piotr Wójcik / Agencja Gazeta)
Wprowadził do polskiego dramatu nowy typ bohatera, często bez wyraźnie określonej tożsamości, biernego, nieuporządkowanego wewnętrznie, zbliżonego trochę do bohatera średniowiecznych moralitetów przez to, że jest każdym, a zarazem nikim konkretnym. Swój typ teatru Różewicz nazywał teatrem realistyczno-poetyckim. Do najsłynniejszych sztuk Różewicza należą m.in. „Białe małżeństwo”, „Stara kobieta wysiaduje”, „Odejście głodomora”, „Pułapka”, „Do piachu”.
Od 1968 roku Tadeusz Różewicz mieszkał we Wrocławiu. W kolejnych latach tworzył zbiory poezji i dramaty. Publikował głównie na łamach „Twórczości”, „Odry” i „Dialogu”. W latach 90. ogłosił dramaty „Kartoteka rozrzucona” i „Palacz”, zbiory wierszy „Płaskorzeźba”, „Zawsze fragment. Recycling” i „Matka odchodzi”, za który poeta otrzymał Literacką Nagrodę Nike w 2000 roku. W ostatnim dziesięcioleciu ukazały się m.in. poemat „Nożyk profesora”, „Szara strefa” i „Wyjście”.
Twórca-samotnik
Tadeusz Różewicz był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, laureatem licznych nagród literackich, między innymi Nagrody Poetyckiej Silesius przyznawanej we Wrocławiu za dokonania w dziedzinie literatury środkowoeuropejskiej. Jednocześnie wybrał dla siebie rolę samotnika. Nie zależało mu na rozgłosie, programowo nie uczestniczył w bieżącym życiu literackim, rzadko wypowiadał się na tematy publiczne. Wyjątkowo niechętnie udzielał wywiadów, nieczęsto zgadzał się na spotkania autorskie.
Już w drugiej połowie lat 70. łączny nakład książek Tadeusza Różewicza, wydanych w Polsce, przekroczył milion egzemplarzy. Za granicą ukazało się do dzisiaj około 60 wyborów jego liryki. Dzieła Tadeusza Różewicza przetłumaczono na 49 języków. Wymieniano go również jako kandydata do literackiej Nagrody Nobla. Twórca zmarł w kwietniu 2014 roku we Wrocławiu. Jego prochy złożono na cmentarzu przy kościele ewangelickim Naszego Zbawiciela w Karpaczu.
Opr. na podst. dzieje.pl, culture.pl, instytutpolski.pl
