Marian Hemar (Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe)
Marian Hemar – poeta, satyryk, komediopisarz, twórca sztuk teatralnych, tłumacz, autor ponad 3000 piosenek kabaretowych, a jednocześnie patriota. Urodził się 6 kwietnia 1901 roku we Lwowie. 50 lat temu, 11 lutego 1972 zmarł w Dorking pod Londynem. Zapraszamy do przeczytania biografii wybitnego Polaka żydowskiego pochodzenia oraz zapoznania się z najważniejszymi kartami jego historii życiowej.
Dzieciństwo i lata lwowskie Mariana Hemara
Marian Hemar przyszedł na świat jako Jan Marian Hescheles. Był synem Berty z domu Lem i Ignacego Heschelesa, Polaków żydowskiego pochodzenia. Miał starszą siostrę i młodszego brata, a zarazem był kuzynem Stanisława Lema. W 1917 roku jako uczeń VII Lwowskiego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki, w tajemnicy przed najbliższymi uczestniczył w kursie scenicznym, działającym przy konserwatorium lwowskim, gdzie odebrał pierwsze szlify aktorskie.
W 1919 roku w gazecie „Wiek Nowy” ukazał się „Wstęp do bajek” podpisany znanym wszystkim miłośnikom satyry pseudonimem „Maryan Hemar”. Literacki pseudonim „Hemar” powstał z połączenia pierwszych liter nazwiska i drugiego imienia pisarza. Co więcej, od momentu przyjęcia chrztu w 1935 roku pseudonim „Marian Hemar” stał się oficjalnym nazwiskiem pisarza, wpisanym do jego dowodu osobistego.
Rodzina Mariana Hemara nie widziała jego przyszłości w roli aktora, literata czy piosenkarza. Być może właśnie pod ich presją podjął studia medyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Jako siedemnastolatek po raz pierwszy przerwał naukę na uniwersytecie i wziął udział w wojnie polsko-ukraińskiej o przynależność Galicji Wschodniej. W walkach o Lwów opowiedział się po stronie polskiej, choć większość Żydów nie angażowała się w starcia lub walczyła po stronie ukraińskiej.
Julian Tuwim, Fryderyk Jarosy i Marian Hemar, 1930 r. (Fot. Centralna Agencja Fotograficzna)
Natomiast w czasie trwania wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku zaciągnął się do Wojska Polskiego. Służył w Sekcji Kolejowej 4. Armii. W tym krótkim, ale bardzo intensywnym czasie, zdążył w maju wystąpić z żołnierskim teatrem w Kijowie. Chociaż w 1921 wrócił na studia, to sercem był już gdzie indziej. Życie w roli warszawskiego poety jawiło mu się jako spełnienie marzeń.
Okres twórczości warszawskiej
Marian Hemar ostatecznie porzucił uczelnię lwowską na korzyść kariery zawodowej, a w 1926 roku na stałe przeprowadził się do Warszawy. W stolicy związał się między innymi z grupą poetycką „Skamander” oraz rewiami „Qui pro quo”, „Banda”, „Parada gwiazd”, „Ali Baba”. Pisywał skecze i monologi.
„Przyjedzie taki drań z Galicji, bidula, skromne to i ciche. Już po roku puszy się we własnym aucie, we własnym futrze, ma co najlepsze krawaty i co najlepsze dowcipy, ani się człowiek obejrzał, a już pierwszorzędny piosenkarz, gwiazda, ba – trzy gwiazdki kabaretu polskiego. Wyrósł na naszych oczach na Fredrę piosenki żydowskiej, mało mu, wlazł na scenę Teatru Polskiego i tam swoje dowcipy wytrząsa. Ma fantazję i pomysłowość, ma żywe poczucie sceny i aktora” – tak przemawiał poeta Antoni Słonimski w lutym 1929 roku, po premierze debiutu dramatycznego Mariana Hemara pt. „Dwaj panowie B., czyli jej pierwszy kochanek”.
Odtąd Marian Hemar uważany był za „prawdziwego” autora teatralnego. Odznaczał się absolutnym słuchem, świetną pamięcią, błyskotliwością zabawnych artystycznych przekształceń i powtórzeń, dzięki czemu stanowił mocne spoiwo dla pozostałych literackich indywidualności.
Próba generalna w Teatrze Banda w Warszawie (Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe)
Dorobek literacki Mariana Hemara jest ogromny – ponad 3000 niezwykle popularnych piosenek, do których sam komponował muzykę, setki wierszy, kilkanaście sztuk i słuchowisk radiowych. Był również współpracownikiem „Wiadomości Literackich” oraz dyrektorem teatru Nowa Komedia. W 1939 roku piosenka Mariana Hemara „Ten wąsik” parodiująca Adolfa Hitlera wykonywana w popularnej rewii „Orzeł czy Rzeszka”, spowodowała interwencję ambasadora Niemiec w Warszawie.
Okres wojenny i życie na emigracji
Po wybuchu II wojny światowej Marian Hemar narażony na niebezpieczeństwo ze względu na żydowskie pochodzenie, ścigany listem gończym przez gestapo za działalność antynazistowską, 6 września wyjechał do Lwowa. W latach 1940-1941 walczył w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich w Palestynie i Egipcie. W lipcu 1941 roku w Aleksandrii Marian Hemar poznał starszego strzelca Wojciecha Wojteckiego. Kierował on wojskowym teatrem objazdowym o nazwie Czołówka Teatralna Wojska Polskiego, do którego poeta został przydzielony po wcześniejszym artystycznym sukcesie w Palestynie.
12 grudnia 1941 roku Marian Hemar otrzymał stopień starszego strzelca. Pod koniec miesiąca został przeniesiony do pracy w Londynie w Ministerstwie Informacji i Dokumentacji. 9 marca 1942 roku poeta dopłynął do Liverpoolu, gdzie rozpoczął swoją ostatnią, 30-letnią przygodę emigracyjną.
Tuż po przyjeździe próbował założyć kabaret, co udało się dopiero w 1944 roku. Po wojnie prowadził w Londynie polski teatrzyk komediowy w klubie emigrantów. Odwaga i celność spostrzeżeń autora kabaretu literackiego szybko zostały docenione przez środowisko emigracyjne. Marian Hemar był bezwzględny wobec każdego, kto zgadzał się na sowietyzację Polski. Był nieprzejednany nawet wobec przyjaciół, którzy służyli reżimowi. W swojej satyrze i krytyce niezwykle często nawiązywał do sytuacji w Polsce rządzonej przez komunistów i metod stosowanych przez nich, by utrzymać władzę.
Prowadził także jednoosobowy Teatr Hemara – cotygodniowy kabaret radiowy na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, gdzie wygłaszał wierszowane komentarze satyryczne do bieżących wydarzeń politycznych i czynnie walczył przeciw „czerwonemu bydlakowi”, jak nazywał reżim komunistyczny w Polsce. Marian Hemar pisywał też satyry i fraszki, parodie i parafrazy, piosenki, wiersze liryczne, przekłady poetyckie. Utwory powstające po zakończeniu wojny miały mocno zaznaczone przesłanie moralne, sentymentalne nawiązania i patriotyczny charakter. Był autorem tekstów takich szlagierów jak: „Kiedy znów zakwitną białe bzy”, „Czy pani Marta jest grzechu warta”, „Nikt, tylko ty”, „Jest jedna, jedyna”, „Upić się warto”.
Marian Hemar na emigracji w Londynie (Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe)
Marian Hemar był prawdopodobnie największym piewcą Lwowa na emigracji. Bałak, lwowskie poczucie humoru, stylizacja na piosenkę uliczną, nostalgiczny smutek, literackie odniesienia charakteryzowały piosenki, takie jak „Widzisz”, „Ballada o Białuniu” czy „Moja lwowska tęsknota”. Powojenne wiersze poety są kontynuacją jego postawy życiowej. 21 stycznia 1972 roku Marianowi Hemarowi przyznano tytuł Kawalera Orderu Odrodzenia Polski „w uznaniu zasług dla Polski i za całokształt twórczego wkładu do jej literatury”.
Twórczość Mariana Hemara w powojennej Polsce
W powojennej Polsce twórczość Mariana Hemara była objęta cenzurą. „Żeby przemycić jego piosenki, mówiło się na przykład, że są to piosenki Tuwima” – wspominał Wojciech Młynarski, którego spektakl „Hemar” w warszawskim Ateneum pod koniec lat 80., był dla wielu Polaków pierwszą okazją do poznania powojennej twórczości wybitnego lwowiaka.
Jednak „mimo poczytności, której mógł mu zazdrościć każdy autor na emigracji, mimo sukcesów w teatrze i w objazdach autorskich po świecie, miał poczucie, że traktowany jest poniżej swej miary i wciąż jako pisarz lżejszego kalibru” – pisał emigracyjny krytyk literacki Juliusz Sakowski. Sam Hemar, zapytany pod koniec lat 50. o swoją wizję teatru, odpowiedział, że stara się podważyć własne motto: „Polacy to mają przekonanie płonne, że co zabawne – błahe, co nudne – uczone”.
Marian Hemar u schyłku życia dał się poznać również jako znakomity tłumacz poezji Horacego i sonetów Williama Szekspira. Zmarł 11 lutego 1972 roku w Dorking pod Londynem. Został pochowany na cmentarzu w pobliżu swojej posiadłości.
Kabaret „Czwarta Rano” na Dniach Kultury Polskiej w Iwano-Frankiwsku (Fot. Ołeksa Butczak)
Obecnie lwowskie tradycje kabaretowe, a w szczególności twórczość polskiego poety, satyryka i komediopisarza Mariana Hemara, pochodzącego ze Lwowa, są kultywowane m.in. poprzez działalność Lwowskiego Kabaretu Artystycznego „Czwarta Rano” i Polskiego Teatru Ludowego we Lwowie.
Opr. Karolina Szostak na podst. muzeum1939.pl, dzieje.pl
